تفکر نقادانه

تفکر نقادانه چیست و چه اجزایی دارد ؟

تفکر نقادانه دانشی است با هدف افزایش توانایی ما در اندیشیدن، استدلال کردن و نقد کردن. اما تفکر نقادانه چه تفاوتی با دانش‌های دیگر دارد ؟ تمرکز بیشتر دانش‌ها بر اصلاح یا ارتقای ((اندیشه))های ما است، اما تفکر نقادانه این گونه نیست. تفکر نقادانه بیشتر از آنکه به اندیشه‌ها بپردازد به ((اندیشیدن)) می‌پردازد و سعی می‌کند کیفیت اندیشیدن ما را ارتقا ببخشد. ناگفته پیداست که ارتقای کیفیت ((اندیشیدن)) بر ((اندیشه))های ما در همه زمینه‌ها تاثیر می گذارد.

مهارت پرسیدن: کلید موفقیت در دانش و تفکر نقادانه

برای موفقیت در هر شاخه از دانش(فلسفه،پزشکی،مهندسی،روان شناسی و…) ضروری است که توانایی خوب پرسیدن را در خود ایجاد کنیم. برای این کار چاره‌ای نداریم جز اینکه قابلیت تحلیل و نقد و ارزیابی دیدگاه‌های گوناگون را در خود پرورش دهیم. باید در تشخیص مغالطه‌ها  ورزیده شویم تا اسیر آنها نشویم؛ باید بیاموزیم که چگونه بخوانیم و راه و روش نوشتن را هم یاد بگیریم تا نوشته هایمان منسجم و قوی باشند.

مهارت ضروری برای زندگی شخصی و حرفه‌ای با تفکر نقاد

کسانی که در تفکر نقادانه مهارت پیدا می‌کنند، غایت و هدف‌شان و پرسشی که می‌خواهند بدان بپردازند را  بطور واضح مشخص می‌کنند. آنها درباره اطلاعلات، نتیجه گیری‌ها، و نظرگاه‌ها سوال می کنند و در صورت لزوم در آنها تردید افکنی می کنند. همچنین سعی می‌کنند واضح، درست و دقیق بیندیشند و از توجه به مطالبی که مناسبت(ربط) ندارند بپرهیزند. آنها می‌کوشند تا به عمق موضوع‌ها و مسئله‌ها راه پیدا کنند و در اندیشیدن‌شان منطق و انصاف را رعایت کنند. افراد سنجشگرانه اندیش این مهارت را در خواندن و نوشتن و نیز در صحبت کردن و شنیدن به کار می بندند. آنها از این مهارت‌ها هم در زندگی شخصی و همچنین زندگی حرفه‌ای استفاده می‌کنند.

ارتقای کیفیت اندیشیدن: راهی به سوی تعالی فکری

همه ما می اندیشیم. اندیشیدن طبیعت ماست. اما اگر بسیاری از اندیشیدن‌های‌مان را به حال خود رها کنیم و بر آنها نظارت نکنیم، متعصبانه،تحریف شده، ناآگاهانه آلوده به پیش داوری می‌شوند. ولی نکته اینجاست که اندیشیدن ما بر کیفیت زندگی و نتیجه کارهایمان مستقیما تاثیر می‌گذارد. بنابراین ضرورت دارد که برای ارتقای کیفیت اندیشیدن‌مان و رسیدن به تعالی فکری کاری کنیم. و تنها راه برای دستیابی به تعالی فکری کوشش بابرنامه و روش‌مند است.

اهمیت سنجشگرانه اندیشی(تفکر نقادانه)

کسی که در سنجشگرانه اندیشی ورزیده است :

• مسئله‌ها و پرسش‌های حیاتی مطرح می کند، و آنها را با وضوح و دقت صورت بندی می کند.
• اطلاعلات مناسبت دار(ربط دار) را گردآوری و ارزیابی می‌کند و از انگاره‌های(مفهوم‌های) انتزاعی برای تفسیر کارآمد آنها استفاده می کند.
• به نتیجه و راه حل‌های مستدل(دارای استدلال) می‌رسد و آنها را با ملاک‌ها و سنجه‌های(معیارهای) استاندارد مربوط می‌آزماید.
• با ذهن گشوده، در چهارچوب نظام‌های فکری گوناگون می اندیشد و در صورت نیاز، انگاشته‌ها(پیش فرض‌ها)، لازمه و پیامدهای عملی آنها را ارزیابی می کند.
• برای یافتن راه حل برای مسئله‌های پیچیده به نحو کارآمد با دیگران داد و ستد فکری می کند.

خلاصه اینکه سنجشگرانه اندیشی، اندیشیدنی است که خودش را هدایت می‌کند، به خودش انضباط می بخشد، بر خودش نظارت می کند، و خودش را تصحیح می‌کند؛ به عبارت دیگر، اندیشیدن خود‌ هدایت‌گر، خود انضباط بخش، خود نظارت‌گر و خود تصحیح‌گر است.

سنجشگرانه اندیشیدن(تفکر نقادانه) از سه قسمت اصلی تشکیل می شود

• سنجه‌ها(معیارهای)فکری
• عنصرهای تشکیل دهنده اندیشه
• فضیلت‌های فکری

نکته مهم : هر کدام از ۳ قسمت اصلی از زیر مجموعه‌هایی تشکیل می‌شوند که در این مقاله ما به قسمت عنصر‌های تشکیل دهنده اندیشه می‌پردازیم و پیشنهاد می‌شود که دو مورد دیگر را حتما مطالعه کنید چرا که مباحثی مکمل هستند.

عنصرهای تشکیل دهنده اندیشه 

عنصر‌های اندیشه یا عنصرهای تشکیل دهنده اندیشه، عنصرها و اجزایی اند که در همه اندیشه‌ها(یا اندیشیدن‌ها) وجود دارند. به بیان دیگر عنصرهایی اند که در همه اندیشیدن‌ها پیش فرض گرفته شده اند.

برآیند( پیامدها، لازمه ها)

چیزی که از چیز دیگر ((بر می آید))؛ مثلا برآیند سنجش گرانه‌ اندیش بودن میترا این است که میترا در اندیشیدنش کمتر خطا می کند.

• آکسیوم(چیزهایی که مسلم گرفته شده اند، مقدمه، انگاشته ها)
• غایت یا هدف نهایی
• داده‌ها، اطلاعات و شواهد
• موضوع بحث
• نتیجه‌ها و راه حل‌ها
• مفهوم‌ها، قانون‌ها، اصل و الگوها

ارائه چندین پرسش که در بررسی و بازبینی استدلال(دلیل) اهمیت ویژه دارند،  بر اساس هشت عنصر تشکیل دهنده اندیشه :

۱) هر استدلالی از نظرگاه(دید) خاصی انجام می شود

• درباره نظرگاه‌ تان توضیح دهید. این نظرگاه مبتنی برچه بینش‌هایی است ؟
• نظرگاه تان چه ضعف هایی دارد ؟
• آیا بینش‌های موجود در هریک از این نظرگاه ها را منصفانه و بدون تعصب در نظر گرفته‌اید ؟

۲) هر استدلال ما را به جاهایی می رساند؛ به عبارت دیگر برآیندها  و پیامدهایی دارد

• استدلال شما چه برآیندها و پیامدهایی در پی دارد ؟
• با پذیرش این استدلال چه برآیندها و پیامدهایی محتمل خواهند بود ؟

۳) هر استدلالی مبتنی بر گروهی از انگاشته هاست(مسلّمات)

• انگاشته‌های شما در استدلال تان کدام اند ؟
• انگاشته‌های شما چگونه نظرگاه تان(دیدتان) را شکل می دهند ؟

۴) هر استدلال غایتی(هدفی) دارد

• آیا می توانید غایت‌تان(هدف‌تان) را واضح بیان کنید ؟
• مقصودتان از اندیشیدن و استدلال کردن چیست ؟
• آیا هدف‌تان واقع‌بینانه است ؟

۵) هر استدلالی بر پایه داده‌ها، اطلاعات و شواهد استوار است

• داده‌های متناسب تا چه حد استدلال شما را پشتیبانی می کنند ؟
• آیا بر اساس این داده‌ها، می توان تبیین‌هایی غیر از تبیین‌هایی که شما آورده‌اید عرضه کرد ؟
• آیا داده‌هایی که گردآوری کرده‌اید برای دستیابی به یک نتیجه معقول کفایت می کند ؟

۶) هر استدلال کوششی است در جهت سردرآوردن از چیزی، پاسخ دادن به پرسشی، یا حل کردن مشکلی

• می‌خواهید پاسخ کدام پرسش را بیابید ؟
• آیا می توانید پرسش را به پرسش‌های خردتری تقسیم کنید ؟
• آیا برای پاسخ دادن به این پرسش صرفا باید یک یا چند واقعیت را بیان کنیم یا اینکه پاسخ، مستلزم داوری‌ای از سوی ماست ؟

۷) در هر استدلالی استنتاج‌ها یا تفسیرهایی وجود دارند که به وسیله آنها به نتیجه‌هایی می‌رسیم یا به داده ها معنا می‌بخشیم

• داده‌ها تا چه اندازه نتیجه‌های شما را پشتیبانی می کنند ؟
• آیا استنتاج‌های(نتیجه گیری) های شما با یکدیگر سازگارند ؟

۸) هر استدلالی به وسیله مفهوم‌ها و نظریه‌ها شکل گرفته است و به وسیله آنها ببان می شود

• مفهوم‌ها و نظریه‌های کلیدی که استدلال شما را هدایت می‌کنند کدام‌ اند ؟
• با توجه با این مفهوم‌ها و نظریه‌ها چه تبیین‌های دیگری می توان عرضه کرد ؟
• آیا در استدلال‌تان، مفهوم‌ها و نظریه‌ها را با وضوح و دقت به کار برده‌اید ؟

نکته مهم : صرفا دانستن عنصرهای تشکیل دهنده اندیشه برای داشتن تفکر نقادانه و تحلیلی کافی نیست اما لازم است.

کسانی که سنجشگرانه می اندیشند همواره عنصرهای تشکیل دهنده اندیشه استدلال را با استفاده از سنجه‌های(معیارهای) فکری ارزیابی می کنند تا فضیلت‌های فکری را تحقق بخشند. یا به عبارت دیگر شما باید سنجه‌های‌فکری را بدانید تا بتوانید عنصرهای تشکیل دهنده اندیشه را تحلیل کنید و از خطا دور نگه دارید تا در نهایت به فضیلت های فکری برسید.

موضوع/هنر تفکر نقادانه، موضوعی جامع و نیازمند تمرین و تکرار و دانستن نکات لازمه است.

هر چقدر که شما با ابزار‌های تفکر نقادانه، مغالطه‌ها، تحلیل‌ها و… آشنا باشید کار به مراتب راحتی برای تحلیل اندیشه‌ها، گفتارها و… خواهید داشت.

پ.ن : پیشنهاد می‌شود کتاب مفهوم و ابزارهای تفکر نقادانه اثر ریچارد پل و لیندا الدر و با بازنویسی مهدی خسروانی را مطالعه کنید.

گردآورنده : بهزاد بلدی

منبع : کتاب مفهوم‌ها و ابزارهای تفکر نقادانه

سوشال مدیای اکادمی تلسی

https://telsi.co/

Telsi.co