فصل اول: حیوان چقدر عاقل است؟
انسان حیوانی عاقل است دست کم این چیزی است که به ما گفتهاند. در خلال عمری طولانی من به شدت در پی یافتن شاهدی برای تأیید این مدعا بودهام. تاکنون این شانس را نداشتهام که با آن برخورد کنم. (برتراند راسل)
کسی که میتواند به فصیحترین یا ظریفترین وجه ممکن به ذهن انسانی خرده بگیرد، نزد همنوعانش تقریبا غیبگو فرض میشود. (باروخ اسپینوزا)
آیا انسانها به صورت ذاتی خردگرا بوده و به دنبال کشف حقایق هستند؟ استیون پینکر برای پاسخ به این سوال بهترین گزینه را جستجو در قبایلی میداند که هنوز زندگیای کاملا ابتدایی دارند که شاید بشود رد پای عقلانیت ذاتی را در آنجا بهتر جستجو کرد. بنابراین کتاب را با توضیحی در مورد زندگی سانها(قبایلی در صحرای کالاهاری) شروع میکند که چطور در تعقیب و شکار حیوانات مثل یک دانشمند استدلال میکنند و این یعنی همهٔ انسانها حتی قبیلهای در صحرای کالاهاری در جنوب آفریقا، توانایی عقلانی بودن را دارند!
توانایی شناختی درک جهان و کشاندن آن به مسیر دلخواهمان، میراثی از تمامی بشر است، نه فقط تمدن غرب. سانها، یکی از قدیمیترین قبایل در جهان، با روش زندگیشان نشان میدهند که چگونه با استنتاجات دوراندیشانه بر اساس درک شهودی از منطق، تفکر نقادانه، استدلال آماری و… به بقای خود ادامه میدهند. سانها با توجه به ردپاها و فاصله قدمها، دهها گونه از حیوانات را با کمک درک علت و معلولی تشخیص داده و برای شکار مورد استفاده قرار میدهند، همچنین توانایی تفکیک جنسیت حیوانات را دارند. آنها بر اساس شرایط محیطی و ویژگیهای فیزیکی حیوانات، به شکار موثرتری میپردازند.
سانها در هنگام شکار با استفاده از ویژگیهایی مانند ردپاها، بزاق، مدفوع، و زاویهٔ تابش خورشید، حیوانات را تشخیص میدهند. آنها با تفکر نقادانه، از اولین برداشت خود صرف نظر میکنند و به احتمالات شرطی با دقت توجه میکنند. استیون پینکر عقلانیت را توانایی استفاده از دانش در جهت رسیدن به هدف معنا میکند. او در ادامه، آزمون بازتاب شناختی را مطرح میکند و اشتباهات ناشی از استدلال را بیشتر ناشی از بیفکری میداند تا نادانی! و بعد از آن تکلیف انتخاب ویسون و سوگیری تأییدی را توضیح میدهد؛ و بعد از آن معمای مونتی هال و در ادامه دربارهٔ مسئلهٔ لیندا و مغالطهٔ عطف صحبت میکند و در آخر دربارهٔ توهمات شناختی میگوید.
فصل دوم: عقلانیت و نامعقول بودن
اجازه دارم که بگویم از بودن با انسانها لذت کامل نبردهام؟ من احساسات غیر منطقی و احمقانهٔ آنها را آزاری دائمی میدانم. “آقای اسپاک”
عقلانیت کامل و حقیقت محض آرزوهایی هستند که هیچکس هرگز نمیتواند ادعا کند که به آنها رسیده است. اما اعتقاد به اینکه آنها وجود دارند، به ما این امکان را میدهد که قوانینی را ایجاد کنیم که همه بتوانند از آنها پیروی کنند ضمن اینکه به ما این امکان را میدهد که دسته جمعی به نحوی به حقیقت نزدیک شویم که برای هر یک از ما به صورت انفرادی ناممکن است. این قوانین به منظور کنار زدن سوگیریهایی که بر سر راه عقلانیت قرار میگیرند، طراحی شدهاند. توهمات شناختیای که در سرشت انسان استقرار یافته است و پیش داوریها، تعصبات، نفرتها و ایسمهایی که اعضای یک نژاد، طبقه، جنسیت یا تمدن را آلوده میکنند. این قواعد شامل اصول تفکر نقادانه و نظامهای هنجاری منطق احتمالات و استدلال تجربی هستند تا مانع از این شوند که افراد؛ منیتها، سوگیریها یا توهمات خود را بر دیگران تحمیل کنند.
در برخی مواقع، انتخاب جهل و عدم آگاهی به عنوان گزینهای عقلانی مطرح میشود! زیرا ممکن است جهل و عدم آگاهی، لذت را افزایش دهد. علاوه بر این، در برخی شرایط، نادیده گرفتن اطلاعات میتواند از به وجود آمدن خطرات احتمالی برای افراد، جلوگیری کند. به همین دلیل، گاهی اوقات افراد تصمیم میگیرند که اطلاعات را نپذیرند تا احساسات منفیشان را کاهش دهند یا از خطرات محتمل دوری کنند. به علاوه، انتخاب عقلانی برای جهل و عدم آگاهی در برخی موارد، میتواند موجب محافظت از افراد در مقابل سوء استفادهها و تهدیدات شود. به عنوان مثال، عدم دانستن جزئیات یک موقعیت میتواند از مواجهه با تهدیدهایی مانند اجبار به همکاری با مافیا یا واکنشهای غیرمطلوب مأموران دادگاه جلوگیری کند. در نتیجه، در بسیاری از مواقع، انتخاب جهل و عدم آگاهی به عنوان گزینهای محافظتی، و انتخابی عقلانی مطرح میشود.
تابوها؛ افکار و موضوعاتی هستند که به دلایل مختلفی ممنوع یا زنندهاند. اینکه مردم اغلب فکر میکنند که فرض کردن و تفکر در موقعیتهای فرضی و ساختگی، ممکن است به انجام کارهای غیر اخلاقی منجر شود؛ و در ادامه نشان میدهد که ما افراد را بر اساس افکار و تصوراتشان قضاوت میکنیم، حتی اگر این افکار و تصورات فرضی و ساختگی باشند.
فصل سوم: منطق و تفکر نقادانه
این نوع مدرن از خوانندگان که در همه جا یافت میشود ممکن است در حین گفتوگو از طریق همراهی و همدلیای که با اظهارات نامشخص و مبهم از خود نشان میدهد شناخته شود. اگر بگویید ماست سفید است، سرش را به نشانهٔ تأیید تکان میدهد و قیافهٔ متفکرانهای به خود میگیرد؛ اگر بگویید که ماست خیلی هم سفید نیست پاسخ خواهد داد دقیقا. او هیچ تردیدی به خود راه نمیدهد…. که در یک جلسهٔ عمومی از جا برخیزد و عقیدهٔ خود را این گونه بیان کند. در برخی مواقع و در شرایط معینی شعاعهای یک دایره ممکن است با هم برابر باشند؛ اما در مقابل او اصرار دارد که شاید در شرح و بسط روح هندسه کمی زیاده روی کرده باشد. (جورج اليوت)
این فصل در مورد منطق است، نه به معنای کلی و نادقیق عقلانیت بلکه به معنای دقیق و فنی استنباط گزارههای واقعی (نتایج) از سایر گزارههای واقعی (مقدمات).استیون پینکر در این فصل دربارهٔ مفهوم تفکر نقادانه مینویسد، و در ادامه دربارهٔ منطق صوری، مغالطههای صوری و به اینکه استدلال معتبر و استدلال درست چه هستند و تفاوت این دو با یکدیگر در چیست اشاره میکند.
او از بازسازی صوری مینویسد که یعنی: واکاوی منطق یک استدلال به مجموعهای از مقدمات و شرطها. بازسازی صوری کمک میکند تا استدلال ورزی ما تقویت شده و بتوانیم استنتاجهای مغالطه آمیز، مقدمات مبهم و غیر شفاف را در استدلال پیدا کنیم. او در ادامه مغالطات غیر صوری مثل مغالطهٔ پهلوان پنبه را شرح میدهد.
